سیبری، سرزمینی از وسعت و سرمای بی پایان در قلب روسیه است که به اقلیم سردسیری و زمستان های بسیار سردش مشهور است. جنگل های انبوه، رودخانه های عظیم و تنوع جغرافیایی وحشتناک، سیبری را به یکی از زیباترین و منحصر به فردترین نقاط جهان تبدیل کرده اند. سیبری دارای ذخایر غنی معدنی از جمله نفت و گاز طبیعی و جمعیت بی شمار جانوری و گیاهی است. علیرغم شرایط سخت زمستانی، سیبری به یک مرکز صنعتی و معدنی پر اهمیت تبدیل شده و استخراج منابع معدنی، صنایع چوب و تولید انرژی از گاز و نفت از جمله فعالیت های اصلی این منطقه هستند. همچنین، مهاجرت افراد به دلیل منابع طبیعی غنی و فرصت های شغلی، سیبری را به یک ناحیه با جمعیت متنوع و چند فرهنگی تبدیل کرده است. این منطقه نقش مهمی در تاریخ و فرهنگ روسیه ایفا کرده و همچنان به عنوان یکی از قطب های توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور محسوب میشود. سکاهای ایرانی تبار از ساکنان قدیمی بخش هایی از سیبری بودند و در یک گور قدیمی سکایی که در ارتفاع ۱٬۶۰۰ متری در درهٔ اولاکان در پازیریک سیبری قرار دارد، قدیمی ترین قالی ایرانی، معروف به فرش پازیریک یافته شده است.
تاریخچه و نام گذاری منطقه سیبری
نام سیبری از واژهٔ سیبیر در یکی از گویش های زبان مغولی گرفته شده و به معنی « سرزمین خفته » است. سیبیر در اصل نام دژی از تاتارها بود که در پیوندگاه رودهای توبول و ایرتیش قرار داشت.
در سیبری از قدیم اقوام کوچ گرد گوناگونی، نظیر انتس ها، ننتس ها، هون ها، سکاهای ایرانی تبار و اویغورها زندگی میکردند. خان سیبیر در نزدیکی شهر امروزی توبولسک از چهره های شاخص این مناطق بود. در سال ۶۳۰ او از کوبرات به عنوان خاقان بلغارهای بزرگ کهن پشتیبانی کرد. مغول ها بخش بزرگی از این مناطق را در اوایل سدهٔ سیزدهم به تصرف خود در آوردند.
با فروپاشی اردوی زرین، خانات خودگردان سیبیر در اواخر سدهٔ پانزدهم میلادی، اعلام موجودیت کرد. یاقوت های ترک زبان تحت فشار حملات قبایل مغول بین سده های ۱۳ تا ۱۵ میلادی از محدودهٔ دریاچهٔ بایکال به سمت شمال کوچ کردند. سیبری در دوره های تاریخی جمعیت بسیار کمی داشته، به طوریکه جان اف.ریچارد، تاریخ نگار می نویسد : به احتمال زیاد در اواخر دوران مدرن، سیبری جمعیتی بیش از سیصد هزار نفر نداشته است.
در پایان سدهٔ ۱۵ قبایل تاتار بر سرزمین‌های شرق کوه های اورال یا همین سیبری تسلط یافتند. افزایش قدرت روسیه از سوی غرب در سدهٔ شانزدهم باعث تضعیف خانات سیبری شد. در ۱۵۸۲ مردم روس سپاهی تشکیل دادند و همراه با کازاک ها، تاتارها را شکست دادند. نخست، گروه هایی از بازرگانان و کازاک ها وارد منطقه شدند و سپس ارتش روسیه فرمان یافت تا برای حفاظت از مهاجران روس که از روسیه اروپایی میآمدند، هرچه بیشتر به سمت شرق، دژهایی را بنا کنند. شهرهای نظیر مانگازیا، تارا، ینی سئیسک و توبولسک در این دوره ساخته شدند که در آن میان توبولسک به عنوان مرکز سیبری شناخته شد. بسیاری دلیل فتح سیبری از سوی روسیه برای دستیابی به خزهای گران بهای آن منطقه میدانند.
در این دوره، سیبیر نام دژی در قاشلیق در نزدیکی توبولسک بود. گراردوس مرکاتور در نقشه ای که در سال ۱۵۹۵ منتشر کرد، نام سیبیر را، هم برای این سکونت گاه و هم برای مناطق مجاور آن در سمت چپ رودخانهٔ اُب، بکار برده است. منابع دیگر حکایت میکنند که شیبه، از اقوام بومی تونگوزی منطقه، مقاومت سختی در برابر گسترش روس ها به آن سوی اورال، از خود نشان دادند. برخی گفته اند که نام سیبری شکل روسی شده نام این قوم است. تا میانه های سدهٔ هفدهم میلادی روسیه مناطق مختلف تحت کنترل خود در سیبری را تا اقیانوس آرام رساند. حدود ۲۳۰ هزار روس تا سال ۱۷۰۹ در سیبری سکونت گزیده بودند. سیبری بعدها از تبعیدگاه های عمدهٔ سیاسی در روسیه شد. از زمان امپراتوری پتر یکم ( ۱۷۲۵ - ۱۶۷۲ ) تا زمان فروپاشی شوروی، زندانیان سیاسی و جنایتکاران محکوم به کار اجباری و آنانی که از سوی دولت برای جامعه خطرناک تشخیص داده میشدند را به سیبری اعزام میکردند.
نخستین تغییر بزرگ در سیبری، ساخت راه آهن سراسری سیبری بود که بین سال های ۱۸۹۱ تا ۱۹۱۶ انجام شد. این خط آهن پیوند سیبری را به روسیه تحت فرمان نیکلای دوم، که به سرعت در حال صنعتی شدن بود نزدیک تر کرد. بین سال های ۱۸۰۱ تا ۱۹۱۴ در حدود نیم میلیون نفر از روسیهٔ اروپایی به سیبری مهاجرت کردند. بین سال های ۱۸۵۹ تا ۱۹۱۷ نیز نیم میلیون نفر به خاور دور روسیه مهاجرت کردند. سیبری منابع طبیعی وسیعی دارد و در سدهٔ بیستم، بهره برداری از این منابع در مقیاس وسیع آغاز شد و شهرهای صنعتی بسیاری در سراسر این منطقه سر بر آوردند.
در سال ۱۹۰۸ بر اثر سقوط یک شهاب سنگ در سیبری شمالی، چاهی حفر شد که قطر دهانهٔ آن بیش از ۴۵ متر بود و همهٔ درختانی را که در ۳۰ کیلومتری اطراف محل سقوط بودند، را از جا کند. این منطقه غیرمسکونی بود. این رویداد به نام رویداد تونگوسکا معروف است.
در دهه های اولیهٔ اتحاد شوروی به ویژه از دههٔ ۱۹۳۰ تا دههٔ ۱۹۴۰ شوروی سیستمی از اردوگاه های کار اجباری به نام گولاگ را ترتیب داد که جانشین سیستم پیشین یعنی کاتورگا شد. بنا بر آمارهایی که بعدها افشا شد از ۱۹۲۹ تا ۱۹۵۳ بیش از ۱۴ میلیون نفر به این اردوگاه ها فرستاده شدند که بسیاری از آنها در سیبری واقع بودند. ۷ تا ۸ میلیون نفر دیگر نیز توسط دولت شوروی از خانه و کاشانهٔ خود آواره شده و به مناطق دوردست نظیر سیبری تبعید شدند. در این روند، گاه کل یک قوم یا یک ملیت از زادبوم خود اخراج شده به دور دست ها تبعید میشده اند.
جغرافیای منطقه سیبری
سیبری، منطقه ای وسیع در بخش آسیایی روسیه است که از اورال تا اقیانوس منجمد شمالی به درازا میکشد. این منطقه یک دوازدهم سطح کرهٔ زمین را تشکیل میدهد. سیبری یک سرزمین صاف و هموار است و بخش بزرگی از آن را دشت ها تشکیل داده اند. همچنین سرزمین جنگل های انبوه، رودهای پر آب و دشت های یخ زده است. زمستان های بسیار سرد سیبری و تابستان های تقریباً داغ آن باعث شده تا برای سده ها جمعیت چندانی در آن زندگی نکند. سیبری حدود ۷۷٪ از خاک روسیه را دربر میگیرد. گرچه سیبری به طور کامل در قارهٔ آسیا واقع شده است اما بسیاری از نهادها از جمله سازمان ملل در آمارهای خود، کشورها را تقسیم نکرده و گاها تمام روسیه را به عنوان بخشی از اروپا و اروپای شرقی به‌شمار میآورند.
ناحیه های اصلی سیبری عبارت از دشت غربی سیبری و فلات مرکزی سیبری هستند.
بلندترین نقطهٔ سیبری، آتشفشان فعال کلیوچفسکایا سوپکا در شبه جزیرهٔ کامچاتکا است که قلهٔ آن ۴٬۶۴۹ متر بلندا دارد.
دریاچهٔ بایکال دریاچه ای بزرگ با حیات وحشی منحصر به فرد است. خوک آبی آب شیرین، تنها در این دریاچه زندگی میکند.
رویش گیاهی در سیبری بیشتر از نوع تایگا است که کمربندی از توندرا در کناره های شمال آن قرار گرفته و جنگل معتدله ای نیز در جنوب آن.
سیبری، سرزمین جنگل های انبوه است. جنگل های تایگا که بیشتر از درختان سرو و مخروطیان دیگر تشکیل شده اند، جنوب سیبری را دربر گرفته اند.
یاقوتستان شرقی و مرکزی رشته کوه های متعددی را از شمال به جنوب در خود جای داده که مربوط به دوره های گوناگون زمین شناختی هستند. ارتفاع این کوهستان ها تا ۳٬۰۰۰ متر میرسد، اما بالاتر از چند صدمتر تقریباً هیچ گیاهی بر روی آنها نمیروید. کوهستان ورخویانسک در دورهٔ پلیستوسن به طور وسیع زیر یخچال های طبیعی قرار گرفته بود. اما آب و هوا در آن دوره چنان خشک بود که ارتفاعات پایین تر از دسترس یخچال ها به دور مانده بودند. در این ارتفاعات پایین تر به جز در شمال دور که زمین های توندرایی غلبه پیدا میکنند دره های پرشماری وجود دارند که بسیاری شان ژرف و پوشیده از جنگل های سیاه کاج هستند. زمین های سیبری بیشتر از جنس توربل ( نوعی از خاک یخی ) هستند. به جز در نزدیکی رودخانه ها لایهٔ فعال خاک در این زمین ها معمولاً عمقی کمتر از یک متر دارند.
گردشگری منطقه سیبری
سیبری، سرزمین پهناور و اسرار آمیز روسیه، مقصدی است که هر گردشگر ماجراجویی باید حداقل یک بار در زندگی خود آن را تجربه کند. از دریاچه بایکال با آب های کریستالی اش گرفته تا فلات های یخ زده و جنگل های بی پایان، سیبری با مناظری خیره کننده و جاذبه های طبیعی بی نظیر، شما را به سفری فراموش نشدنی دعوت میکند. این منطقه نه تنها بهشت طبیعت گردان است، بلکه تاریخ و فرهنگ غنی آن نیز از هر گوشه اش خود را نمایان میکند. اگر دنبال تجربه ای متفاوت و آشنا شدن با یکی از آخرین گوشه های دست‌نخورده زمین هستید، سیبری منتظر شماست.
کوه های آلتای
سرزمین کرای آلتای، در جنوب غربی سیبری و در مرز قزاقستان و جمهوری آلتای، مکانی ایده آل برای تجربه طبیعت بکر روسیه است. با زیبایی طبیعی بی نظیر که یک سوم آن را جنگل ها پوشانده اند و هوای مطبوع تابستانی با دمای حدود ۲۰ درجه سانتی گراد ( ۶۸ درجه فارنهایت )، این منطقه برای پیاده روی، قایقرانی و کوهنوردی فوق العاده است.
نقطه شروع اکتشاف این منطقه، شهر بارنائول است که ۲۳۰ کیلومتری جنوب شرق نووسیبیرسک در کنار رودخانه آب واقع شده و از طریق هواپیما، قطار و اتوبوس از نووسیبیرسک قابل دسترسی است. دو موزه مهم در این شهر وجود دارد : موزه منطقه ای تاریخ آلتای و موزه هنر ایالتی آلتای.
در ۲۰۰ کیلومتری جنوب این شهر، استراحت گاه بلکوریکا قرار دارد که دارای چندین خانه استراحت تخصصی ( مشابه مراکز درمانی غربی ) است. در اینجا میتوانید اسکی کنید، پیاده‌روی کنید، از امکانات درمانی استفاده کنید یا صرفاً از طبیعت محض، لذت ببرید.
دریاچه بایکال
سفری به سیبری بدون بازدید از “ مروارید سیبری ”، دریاچه بایکال، کامل نیست. این دریاچه به طول ۶۳۶ کیلومتر ( ۳۹۵ مایل ) در ۶۶ کیلومتری شرق ایرکوتسک قرار دارد. این دریاچه نه تنها یکی از بزرگ ترین جاذبه های گردشگری سیبری است، بلکه یک نیروی طبیعی خارق العاده محسوب میشود. دریاچه بایکال ۲۰ درصد از آب شیرین جهان را در خود جای داده و عمیق ترین نقطه آن به ۱٬۶۳۷ متر نیز میرسد.
دریاچه بایکال دارای ۱٬۵۰۰ گونه جانوری بومی و تنوع زمین‌شناسی چشمگیری است که مطالعه آن منجر به شکل گیری یک شاخه علمی جدید با نام " بایکال شناسی " شده است. مشهورترین گونه بومی این منطقه نِرپا، تنها فُک آب شیرین جهان است. اُمول، نوعی ماهی مشابه سالمون و قزل‌آلا، نیز از دیگر گونه های شاخص این دریاچه محسوب میشوند.
جزایر کوریل
جزایر کوریل، زنجیره ای از جزایر آتشفشانی است که از شبه جزیره کامچاتکا تا جزیره هوکایدو ژاپن امتداد دارد. این جزایر در تمام طول سال مناظری خیره کننده دارند، با آتشفشان هایی که به دریاهای خروشان میریزند. سفر دریایی به این جزایر از نزدیک ترین بندر، کورساکوف در جزیره ساخالین، یک روز و نیم به طول می انجامد.
یوزنوکوریلسک، یک روستای ماهی گیری در جزیره کوناشیر، پایتخت این مجمع الجزایر و در دسترس ترین مقصد آن است. در جنوبی ترین نقطه این جزیره تنها ۱۲ کیلومتر ( ۷ مایل ) از ژاپن فاصله دارد. از یوزنوکوریلسک، میتوان سفرهای قایقی به جزیره زیبای شیکوتان را ترتیب داد که دارای یک میکروکلیمات آفتابی است. سیبری و خاور دور روسیه سرشار از جاذبه های طبیعی و فرهنگی منحصربه‌فرد است. چه برای طبیعت گردی، ماجراجویی یا کشف تاریخ و فرهنگ، این منطقه تجربه ای فراموش نشدنی را برای هر گردشگر به ارمغان میآورد.
ایرکوتسک
ایرکوتسک به عنوان جذاب ترین شهر سیبری شناخته میشود و بیشترین امکانات گردشگری را دارد، عمدتاً به دلیل اینکه نقطه شروع گردش به سمت دریاچه بایکال است. در این شهر یک پارک زیبای رودخانه ای در طول خیابان گارینا ساخته شده که بهترین نقطه برای شروع بازدید از شهر محسوب میشود. همچنین، بازدید از بازار مرکزی شهر که یک بازار چهار طبقه شامل پوشاک، لوازم الکترونیکی و سایر کالاها است، که شدیدا توصیه میشود.
موزه تاریخ محلی یکی از جذاب‌ترین موزه‌های این شهر است که دارای چندین شعبه در سطح شهر است. ساختمان مرکزی این موزه در خیابان کارل مارکس۲ قرار دارد و شامل بخش های تاریخ و تاریخ طبیعی است. همچنین، یک سالن نمایشگاهی در کلیسای نجات دهنده وجود دارد.
ولادی وستوک
در خاور دور روسیه، شهر ولادی وستوک در دامنه کوه های سیخوت آلن، در مرز با چین و در کنار دریای ژاپن قرار دارد. این شهر که گاهی “ سانفرانسیسکوی روسیه ” نامیده میشود، به دلیل موقعیت ساحلی و خیابان های پر پیچ و خم خود شهرت دارد. اما شباهت این شهر با سانفرانسیسکو به همین جا ختم میشود، زیرا این شهر که پایگاه نیروی دریایی شوروی بود، بین سال های ۱۹۵۸ تا ۱۹۹۱ به طور کامل به روی کشتی های خارجی بسته شده بود.
پیچ و خم های خیابان های شیب دار شهر، مناظر زیبایی از شهر و اقیانوس را به بازدیدکنندگان ارائه میدهد. آب و هوای این منطقه معتدل است، به طوری که دمای تابستان به ۲۰ درجه سانتی‌گراد میرسد و دمای زمستان به ندرت از منفی ۱۵ درجه سانتی‌گراد پایین تر میرود.
مهم ترین شهرهای سیبری
پرجمعیت ترین شهر سیبری و همچنین سومین شهر پرجمعیت روسیه، شهر نووسیبیرسک است. نووسیبیرسک امروزی مرکز مهم تجاری، علمی، تولیدی و فرهنگی در بخش آسیایی روسیه است. امسک به عنوان پایتخت موقت روسیه نقش مهمی در جنگ داخلی روسیه ایفا کرد. همچنین در توسعه و اداره آسیای مرکزی نقش داشت. این شهر علاوه بر موقعیت فرهنگی به قطب اصلی پالایش نفت، آموزش، ترابری، و کشاورزی تبدیل شده‌است. دیگر شهرهای تاریخی سیبری عبارتند از: توبولسک ( اولین پایتخت و تنها کرملین در سیبری )، تومسک ( پیش از این یک شهر بازرگانی ثروتمند ) و ایرکوتسک ( محل پیشین فرماندار کل سیبری شرقی، در نزدیکی دریاچه بایکال ). سایر شهرهای بزرگ عبارتند از: بارنائول، کمروف، کراسنویارسک، نووکوزنتسک، تیومن. تعاریف وسیع تری از سیبری جغرافیایی نیز شامل شهرهای چلیابینسک و یکاترینبورگ در اورال، خاباروفسک و ولادی‌وستوک در خاور دور روسیه و حتی پتروپاول در قزاقستان و هاربین در چین است.
مردم بومی سیبری
اکثر سیبری ها، روس و اوکراینی روسیه هستند. جدا از آن ها، حدود یک بیستم جمعیت را گروه های بومی تشکیل میدهند. بزرگ ترین گروه بومی در سیبری، بوریات ها هستند که عمدتاً در سرزمین مادری خود، یعنی جمهوری بوریات متمرکز شده اند.
بوریات ها مردم بومی سیبری
اقلیم سیبری
سیبری زمستان هایی سخت و بسیار سرد دارد، طوریکه گاه در زمستان ها دمای هوای این منطقه تا ۶۷− درجهٔ سلسیوس نیز میرسد و این منطقه به سردترین نقطهٔ مسکونی زمین تبدیل میشود. تابستان های این منطقه هم نسبتاً داغ هستند. در کل سیبری به عنوان منطقه ای سردسیر شناخته میشود. مناطق خاصی در شمال و خاور سیبری بسیار سردسیر هستند.
اویمیاکن، روستایی واقع شده در طول رودخانه ایندیگیرکا در شمال شرقی جمهوری یاقوتستان با جمعیتی در حدود ۸۰۰ نفر یکی از نامزدها برای عنوان سردترین نقاط دنیا است؛ زیرا در ۲۶ ژانویهٔ ۱۹۲۶ دمای ۷۲- درجهٔ سلسیوس در این نقطه به ثبت رسیده است. گرم شدن هوا در جهان از همه زودتر در نواحی شمالگان صورت میگیرد و به این خاطر یخ دائمی خاک منجمد زمین های سیبری در حال آب شدن است. بنا به اطلاع وزارت اوضاع اضطراری روسیه، در استان یاکوتسک ۲۵ درصد خانه های قدیمی ویران شده و علت آن آب شدن خاک منجمد است. دولت روسیه برنامهٔ تخلیهٔ افراد ساکن این خانه ها را راه اندازی کرده است. در بیست سال اخیر خانه ها در سیبری برای اینکه زیر آب نروند بر پایه های چوبی ساخته میشوند.
حیات وحش سیبری
مهم ترین جانوران آهوی ختن سیبری و واپیتی منچوری و از راستهٔ گوشت خوار سانان. خرس قطبی، گوزن قطبی، خرس قهوه ای، خرس سیاه آسیایی، ببر سیبری، گرگ، پلنگ آمور و گربه وحشی هستند. نوئل سیبری و کاج کوتولهٔ سیبری از درخت های اصلی این منطقه هستند. مناطق مختلف ایران، در زمستان، میزبان انواع پرندگان مانند حواصیل، اگرت، اردک و چنگر از مناطق سرد سیبری هستند.
ذخایر طبیعی در سیبری
معادن بسیاری در سیبری وجود دارند و بخش عمدهٔ زغال سنگ و طلای روسیه از معادن این منطقه استخراج میشوند. جلگه های غربی سیبری دارای معادن نفت و گاز طبیعی هستند. تولید نفت از منطقهٔ سیبری از سال ۱۹۷۰ آغاز شده است و میدان های انرژی سیبری در آستانهٔ قرار گرفتن در نیمهٔ دوم عمر خود هستند. در سال ۲۰۱۷ منطقهٔ سیبری غربی با تولید حدود ۶ میلیون و ۴۷۰ هزار بشکه از نفت روسیه، مهم ترین منطقهٔ تولیدی این کشور به شمار آمد. اما کم بازده شدن چاه های این منطقهٔ نفتی و سرمای طاقت فرسای این منطقه، مسکو را با چالش های جدی مواجه کرده است. به طوریکه گفته میشود در صورت عدم سرمایه گذاری مناسب با این حجم از تولید، تولید از سیبری طی ۱۰ سال، به زیر ۳ میلیون بشکه در روز سقوط میکند. روسیه با توجه به منابع عظیم نفت و گاز طبیعی در منطقهٔ سیبری شرقی و خاور دور، شرق را هدف رشد صنعت انرژی خود قرار داده است و سرمایه گذاران را به آن سو هدایت میکند. با توجه به چنین تغییرات جغرافیایی، این کشور خط لوله های جدیدی را به سمت چین ایجاد و شمار اکتشاف میدان های نفت و گاز خود را افزایش میدهد.