جنگل آمازون با وسعتی بیشتر از ۶.۷ میلیون کیلومتر مربع، به‌عنوان بزرگ‌ترین جنگل بارانی در دنیا شناخته می شود. منطقه ای با پوشش گیاهی و جانوری شگفت انگیز که از انواع جنگل های بارانی، جنگل های فصلی، جنگل های برگ ریز و مجموعه ای از جانوران بومی و در حال انقراض تشکیل شده است. جنگلی باشکوه و گسترده که از دید اهمیت و جایگاهش در زندگی انسان ها، آن را ریه های زمین می نامند و همواره یکی از محبوب ترین جاهای دیدنی برای مسافران تور برزیل بوده است. اگر می خواهید بدانید جنگل آمازون کجاست، در گوشه و کنار آن، چه می گذرد و چه ویژگی های زیست محیطی دارد، در این مقاله همراه ما باشید.
جنگل آمازون کجاست؟
جنگل بارانی آمازون، یکی از وسیع ترین جنگل های بارانی استوایی جهان، در حوضه رودخانه آمازون و شاخه های متعدد آن واقع شده و بخش های گسترده ای از شمال آمریکای جنوبی را پوشش می دهد. این جنگل با مساحتی حدود شش‌میلیون کیلومتر مربع نزدیک به ۴۰ درصد از خاک برزیل را دربرمی گیرد. مرزهای آمازون از شمال به ارتفاعات گویان، از غرب به رشته کوه‌های آند، از جنوب به فلات مرکزی برزیل و از شرق به اقیانوس اطلس می رسد.
تاریخچه جنگل آمازون
در گذشته های دور، رودخانه آمازون بخشی از سیستم رودخانه ای « پروتوکنگو » بود که از قاره آفریقا عبور می کرد و به سمت غرب جریان داشت. حدود ۱۵ میلیون سال پیش، با برخورد صفحه آمریکای جنوبی به صفحه نازکا Nazca، رشته‌کوه های آند شکل گرفت. این فرایند، همراه با پیوند سنگ های بستر برزیل و گویان، مسیر رودخانه را مسدود کرد و آمازون را به یک دریای داخلی عظیم تبدیل نمود. با گذشت زمان، این دریای داخلی به یک دریاچه باتلاقی آب شیرین تبدیل شد و گونه های دریایی برای سازگاری با آب شیرین دگرگون شدند. این تحول، آمازون را به زیستگاهی غنی برای گونه های متنوعی از ماهی ها تبدیل کرد. امروزه بیش از ۲۰ گونه سفره ماهی در آب های آمازون یافت می شود که از نظر زیستی مشابه نمونه های موجود در اقیانوس آرام هستند. حدود ۱۰ میلیون سال پیش، جریان آب های آمازون به سمت شرق آغاز شد و این شرایط به شکل گیری جنگل های آمازون کمک کرد. در دوران عصر یخبندان، با کاهش سطح دریاها، دریاچه بزرگ آمازون به سرعت تخلیه شد و تنها رودخانه ای از آن باقی ماند. تغییرات زیست‌محیطی این دوران تأثیرات گسترده ای بر پوشش گیاهی زمین داشت؛ وسعت جنگل های بارانی استوایی در جهان کاهش یافت و بخش های زیادی از آمازون به جنگل های ساوانا و مناطق کوهستانی تبدیل شدند. حدود ۶۰۰۰ سال پیش، با بالا رفتن سطح دریاها به میزان تقریبی ۱۳۰ متر، رودخانه آمازون بار دیگر به دریاچه ای وسیع و غول پیکر از آب های شیرین تبدیل شد و این تحولات، زیستگاه های متنوعی را برای گونه های مختلف گیاهی و جانوری فراهم کرد.
وسعت و اندازه جنگل های آمازون
رودخانه آمازون، به‌عنوان شریان اصلی جنگل‌های آمازون، حدود ۶ هزار کیلومتر طول دارد. زیست‌بوم آمازون نیز بین ۷ تا ۸ میلیون کیلومتر مربع گستره دارد که بیش از ۸۰ درصد آن را پوشش گیاهی و جنگلی تشکیل می‌دهد. این جنگل پهناور در میان چندین کشور تقسیم شده است؛ ۷ درصد آن در بولیوی، حدود ۵۹ درصد در برزیل، ۸ درصد در کلمبیا، ۲ درصد در اکوادور، ۱ درصد در گویان فرانسه، ۳ درصد در گویان، ۱۲ درصد در پرو، ۲ درصد در سورینام و ۶ درصد در ونزوئلا قرار دارد. نزدیک به دو سوم از جنگل‌های آمازون در مرزهای برزیل واقع شده است که این کشور را به مهم‌ترین بخش‌دار این زیست‌بوم بی‌نظیر تبدیل کرده است.
رودخانه آمازون، قلب تپنده جنگل های آمازون
امروزه، رودخانه آمازون پرحجم‌ترین رودخانه روی کره زمین است که حجم آبی حدود دوازده برابر رودخانه می‌سی‌سی‌پی دارد. این رودخانه، با طول تقریبی ۶۴۰۰ کیلومتر، نقشی حیاتی در زیست‌بوم جنگل‌های آمازون دارد و میزبان تنوع وسیعی از گونه‌های آبزیان شیرین است. در فصل‌های بارانی، عرض دهانه آن می‌تواند به ۴۸۰ کیلومتر برسد و روزانه تا ۱۸ میلیارد مترمکعب آب را به اقیانوس اطلس وارد کند. جریان قدرتمند رودخانه، مقادیر زیادی رسوبات معلق را از کوه‌های آند حمل کرده و به رودخانه سرازیر می‌کند، که این امر موجب گل‌آلود شدن آب آن می‌شود. ته‌نشینی این رسوبات در دهانه رودخانه، منجر به شکل‌گیری جزایری متعدد، از جمله جزیره ماجارو (Majaro Island)، شده است.
جنگل های آمازون، ریه های کره زمین
جنگل‌های بارانی آمازون را به‌خاطر نقش آن در جذب دی‌اکسیدکربن، گازهای گلخانه‌ای و انتشار رطوبت در جو از طریق فرآیند تعریق، «ریه‌های زمین» می‌نامند. این جنگل‌ها در طول روز به روش فتوسنتز اکسیژن را تولید و شب‌ها از طریق تنفس اکسیژن را جذب می‌کنند.
جنگل های آمازون، رونق بخش کشاورزی منطقه
جنگل آمازون در ایجاد بارش باران در نقاط مختلف برزیل نقش کلیدی ایفا می‌کند. این جنگل با درختان انبوهش نه تنها به پرآبی رودخانه آمازون کمک کرده، بلکه روزانه مقادیر زیادی بخار آب را به جو منتقل می کند. بخشی از این بخار آب در فرایند بارش باران به کار گرفته می شود، در حالی که بخش دیگری از آن به وسیله جریان باد و هوا به مناطق دیگر قاره، از جمله نواحی جنوبی که فعالیت‌های کشاورزی در آن‌ها رایج است، منتقل می‌شود. برخی محققان این پدیده را به « رودخانه پرنده » تشبیه کرده اند. طبق آمار، حدود ۷۰ درصد از حجم تولید ناخالص ملی برزیل از مناطقی تأمین می‌شود که تحت تأثیر بارش‌های ناشی از جنگل‌های آمازون قرار دارند.
خطرناک ترین حیوانات جنگل آمازون
زمانی که به ویژگی های جنگل های آمازون اشاره می شود، نام خطرناک‌ترین حیوانات جهان نیز به ذهن می رسد. جانوران جنگل های آمازون، با تنوع زیستی که این منطقه دارد، در هیچ نقطه دیگری از کره زمین قابل مشاهده نیستند. حدود ۳۰ درصد از گونه های گیاهی و جانوری جهان در این جنگل ها یافت می شوند. آمارهای مربوط به این گونه ها و تنوع زیست محیطی آن ها به شرح زیر است :
۴۰۰۰۰ گونه گیاهی
۱۶۰۰۰ گونه درختی
۳۰۰۰ گونه ماهی
۱۳۰۰ پرنده
۴۳۰+ پستاندار
۱۰۰۰+ دوزیست
بیش از ۴۰۰ خزنده
جنگل های آمازون، با تمام زیبایی و پوشش سرسبز خود، زیستگاهی برای برخی از خطرناک‌ترین حیوانات جهان هستند. از مارهای سمی گرفته تا شکارچیان تهاجمی، گونه های مختلفی در این جنگل ها زندگی می کنند. گربه جگوار Jaguar به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین گربه ها پس از ببر و شیر، قورباغه سمی Poison Dart Frog، مورچه گلوله زن Bullet Ant، مار آناکوندای سبز Green Anaconda، عنکبوت سرگردان برزیلی Brazilian Wandering Spider، مارماهی الکتریکی Electric Eel، ماهی گوشت خوار پیرانا Piranha و عقاب هارپی Harpy Eagle نمونه هایی از خطرناک‌ترین حیواناتی هستند که در جنگل های آمازون زندگی می کنند.
تغییرات تهدید کننده برای جنگل های آمازون
امروزه، جنگل های بارانی آمازون با تهدیدات جدی از جمله جنگل زدایی، آتش‌سوزی، کشاورزی و خشکسالی مواجه هستند. این جنگل ها سابقه ای طولانی در سکونت انسان دارند، اما افزایش جمعیت و کشاورزی مکانیزه به همراه استفاده تجاری و اقتصادی از منابع آمازون، تغییرات زیادی در ساختار این جنگل ها به وجود آورده است. کالاهای متنوعی مانند چرم، گوشت گاو، الوار، سویا، نفت، گاز و مواد معدنی به کشورهایی نظیر چین، کشورهای اروپایی، ایالات متحده و روسیه صادر می شوند. تولید این کالاها منجر به تخریب گسترده درخت ها و پوشش گیاهی آمازون شده است. در دهه ۱۹۷۰، بیش از ۱.۴ میلیون هکتار از جنگل های آمازون تخریب شد؛ این رقم در سال های بعد نیز افزایش یافته است. به همین دلیل، حجم وسیعی از جنگل های بارانی آمازون در معرض قطع درخت و آتش سوزی قرار دارند.
یکی دیگر از عوامل آسیب زننده به جنگل آمازون، استفاده از این منطقه به عنوان مرتع و محل چرای گاوها است. از اوایل دهه ۱۹۹۰، تولیدات کشاورزی صنعتی، به ویژه مزارع سویا، نیز به عنوان عامل مهمی در جنگل زدایی شناخته شده اند. علاوه بر این، تغییرات آب و هوایی و افزایش گرمایش جهانی از دیگر عوامل تأثیرگذار بر جنگل های آمازون به شمار می‌روند. دمای بالا در اقیانوس اطلس استوایی موجب کاهش بارندگی در بخش‌های وسیعی از جنگل های بارانی آمازون شده و در نتیجه به خشکسالی و افزایش حساسیت این مناطق به آتش‌سوزی منجر می شود. بررسی ها نشان می دهد که اگر این تغییرات آب و هوایی ادامه یابد، بخش های وسیعی از جنگل های بارانی آمازون، به‌ویژه در نواحی جنوبی، به ساوانا (گرم‌دشت) تبدیل خواهند شد. این تغییرات نه‌تنها تأثیرات اقتصادی و زیست محیطی چشم گیری به همراه دارند، بلکه منجر به انتشار بی رویه گازهای گلخانه ای و کربنی نیز خواهند شد.
آب و هوای جنگل های آمازون
جنگل‌های آمازون را با باران، گرما و رطوبت فراوان آن می‌شناسند. وضعیتی که این منطقه را به محیطی عالی برای رشد و زندگی گیاهان و حیات وحش تبدیل می‌کند. آمازون همیشه مرطوب است و در بیشتر روزهای سال بارندگی‌های قابل توجهی در آن رخ می‌دهد. میانگین دما در فصل خشک سال ۲۷.۹ درجه و در فصل بارانی ۲۵.۸ درجه سانتی‌گراد بوده و میزان رطوبت در تمام طول سال بالاست؛ به شکلی که در فصل خشک سال به‌طور میانگین ۷۷ درصد بوده و در فصل بارانی سال به ۸۸ درصد می‌رسد.
مردم جنگل های آمازون
یکی از سوالات متداول درباره آمازون این است که خانه بومیان این جنگل‌ها کجاست و آیا انسان‌ها در این منطقه زندگی می‌کنند؟ با نگاهی به تاریخچه جنگل‌های بارانی آمازون درمی‌یابیم که هزاران سال است که قبایل و گروه‌های مختلف بومی در این منطقه سکونت دارند. بیش از ۳۰ میلیون نفر از ۳۵۰ گروه قومی مختلف در آمازون زندگی می‌کنند، هر کدام با زبان و فرهنگ خاص خود. سنت‌ها و عادات لباس پوشیدن این قبایل از یکدیگر متفاوت است. برخی از این قبایل با دنیای مدرن بیگانه‌اند و برای تأمین غذاهای خود به شکار حیوانات جنگل و مصرف میوه‌ها و گیاهان محلی وابسته هستند.
تلاش برای حفظ جنگل های آمازون
جنگل آمازون به‌عنوان یک میراث مهم جهانی شناخته می‌شود و گنجینه‌ای باارزش به شمار می‌رود که نابودی آن تأثیرات منفی فراوانی بر زندگی موجودات زنده و همچنین انسان خواهد گذاشت. به همین دلیل، حفظ و مراقبت از جنگل‌های بارانی آمازون همواره یکی از دغدغه‌های اصلی مسئولان و فعالان محیط زیست بوده است. در حالی که تخریب این جنگل‌ها همچنان ادامه دارد، میزان کلی جنگل‌زدایی در آمازون در اواسط دهه ۲۰۰۰ و ۲۰۱۰ کاهش یافت. با این حال، در سال‌های اخیر، روند جنگل‌زدایی در این منطقه به‌طور قابل توجهی افزایش یافته است.
کشور برزیل در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ بزرگ‌ترین شبکه مناطق حفاظت‌شده جهان را ایجاد کرد که بیشتر آن‌ها در منطقه آمازون قرار دارند. در سال ۲۰۰۴ دولت برنامه کاهش جنگل‌زدایی را با بهبود اجرای قانون، نظارت‌های ماهواره‌ای و ارائه مشوق‌های مالی برای رعایت قوانین زیست‌محیطی اجرا کرد. دستگاه‌های قانون هم تلاش بسیاری برای پیگیری فعالیت‌های غیرقانونی در آمازون ایفا کردند. با این حال، تمامی این فعالیت‌ها در اواسط دهه ۲۰۱۰ با شکست مواجه شد. بودجه‌های لازم برای تشویق مردم و جامعه جهت حفظ جنگل‌های آمازون تامین نشد. دولت مقررات زیست‌محیطی را لغو کرد و سخت‌گیری در اجرای قوانین مرتبط با مراقبت از محیط زیست را، به‌ویژه در جنگل‌های آمازون، کاهش داد و مسیر را برای فعالیت صنایع معدن، چوب و تجارت کشاورزی هموار کرد. در نهایت در سال ۲۰۱۹ هم جنگل‌زدایی در برزیل سرعت گرفت و زنگ خطر نابودی جنگل‌های آمازون به صدا درآمد.
عجایب جنگل آمازون
جنگل اسرارآمیز و شگفت‌انگیز آمازون با دنیایی از تنوع جانوری و گیاهی، یکی از مهم‌ترین جنگل‌های دنیا محسوب می‌شود که بخش‌هایی از آن را در فیلم و سریال‌ها و همچنین مستندهای تلویزیونی دیده‌اید. جنگلی با حقایقی شگفت‌انگیز که در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
جنگل آمازون بالغ بر ۶ میلیون کیلومترمربع مساحت دارد و در ۹ کشور مختلف جای گرفته است؛
برخی از کاوشگران و محققان معتقدند به‌طور میانگین در هفته چندین گونه جدید جانوری و گیاهی در این جنگل کشف می‌شود؛
جنگل‌های آمازون خانه‌ای برای ۴۷میلیون نفر انسان بوده که بیش از ۲ میلیون نفر آن‌ها بومی هستند؛
آمارها نشان می‌دهد حدود ۴۰۰ میلیارد درخت در آمازون وجود دارد؛
حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیارد تن کربن در جنگل‌ها و خاک آمازون ذخیره می‌شود که برای مبارزه با بحران آب و افزایش دمای کره زمین حیاتی است؛
با وجود اهمیت جنگل‌های آمازون، در هر دقیقه یک منطقه از این جنگل که معادل با ۵ زمین فوتبال است، قطع می‌شود؛
آمار و ارقام حاکی از این است که تا به امروز حدود ۱۷درصد از جنگل‌های بارانی آمازون نابود شده‌اند. این مساحت برابر است با وسعت کشور فرانسه؛
فعالان محیط زیست معتقدند که نابودی جنگل‌های آمازون با سرعت زیادی در حال پیشرفت است و این آسیب‌ها هرگز جبران نمی شوند.